G?rele Tarihi

Tarih (?lk Yerliler)

Strabon ve Ptolmeos'a g?re ?kinci Kerezos(G?rele)'un yeri Tirebolu ile Trabzon aras?ndad?r.

Tarihi G?rele, G?relle ad? ile ?imdiki Eynesil il?esinin bir kilometre kadar do?usunda, kendi ad?yla an?lan kalenin ?evresinde kurulmu?tur. G?relle, eski Yunanca'da "k?rm?z? ta? mercan" anlamlar?na gelmektedir. Kale k?y?s?ndaki ta?lar?n o zamanki renklerinden esinlenerek bu ismin verilmi? oldu?u san?lmaktad?r. G?rele'ye Yavebolu (yerinde olmayan ?ehir) de denilmi?tir ve bu isim, eski haritalara dahi ge?mi?tir. Bu isimden kalma olarak G?rele'de halen Yobul denilen bir semt vard?r.

Sikilakos Karendeos adl? m?verrih uzun kafal? Mosiniklerin ?lkesi olan H?RADES (Giresun) ?ehrinden bahseder. Melat?s adl? m?verrih ?kinci Kerezos'un (G?rele) Polatane'nin yirmi mil (37 km.) bat?s?nda oldu?unu yazar. Trabzon civar?nda mevcudiyeti iddia edilen ikinci Giresun ?ehrine gelince bunu da Kral Farnak'?n Giresun i?galini m?teakip onun hakimiyeti alt?nda ya?amak istemeyen gayri memnunlar?n mezkur ?ehrinden uzakla?arak Trabzon civar?nda v?cuda getirdikleri bir k?yc??e do?duklar? yer olan Keresus'un ismini izafe ettikleri kanaat?ndeyiz.

Tarihten evvelki devirlerde bu havalinin i? k?s?mlar?ndan ge?erek ?arktan garbe do?ru ak?m yapan Hint-Avrupa a?iretleri ve bilahare bu cereyana iltihak eden Asur ve Geldanilere mensup kabilelerin de bulundu?u bildiriliyor. Tarihi kadimede bu havalinin ilk sakinleri olup vah?i bir halde ya?ayan kabilelerin isimleri ?unlard?r: Haldei, Halives, Tibarini, Sanni.

Tahminen M.? 1500 y?llar?nda Saydal?lar Do?u Karadeniz'de Trabzon, Tirebolu ve Giresun gibi bir tak?m ticaret merkezleri kurdular. Fenikelilerden sonra ?yonyal? Miletoslular M.?.VIII. as?rda Giresun'u istila ettiler. Choerades liman?n? da Trabzon ve Sinop gibi ticaret kolonisi yapt?lar.

?ark illerimizden buralara kadar yay?lan (Akcaabat), Saka, Part, O?uzlar, Hunlar, T?rkmenler gibi T?rk unsurlar hakimdi.

Diyarbak?rl? Said Pa?a 1889 tarihli Mir'at?'l-iber ad?nda on ciltlik eserinde (I, 160) bize daha kesin mal?mat vererek "Pontos memleketi ezmine-i kadimede Tibar, Halib ve Mosinik denilen T?rk kabileleri ile meskundu diye bildiriliyor".

Frans?z tarih?isi Ch. Texier'in, R.P P?lant ile birlikte 1864 tarihinde yazd?klar? (Ar?itekt?r Bizanten) adl? eserinde Trabzon k?y?lar?n?n M.?.IV. y?zy?ldan ?ok evvel Orta Asyan?n her taraf?ndan gelmi? bir?ok kavimler taraf?ndan ele ge?irildi?ini bildirdikten sonra, Hamit ve Muhsin'in 1930 y?l?nda yazd?klar? "T?rkiye Tarihi" nin 477. sayfas?nda, buralarda ya?ayan H?ristiyanla?m?? T?rk kavimlerinden bahsediyor.

Co?rafyac?lardan Strabon ve Ptolmeos'a g?re G?rele(?kinci Hirades)'nin yeri Tirebolu ile Trabzon aras?ndad?r. Co?rafyac? Melati?s'e g?re de Polatane'den yirmi mil (otuz yedi kilometre) bat?dad?r. Eski G?rele (Hirades) bug?n Eynesil'in bir kilometre do?usunda G?rele burnu denen yerde kal?nt?lar?yla sabittir.

Pontos Kral? Fernakos devrine ait olmas? dolay?s?yla M.?. I. as?rda kurulmu?tur. Farnakos'un i?gali dolay?s?yla Hirades (Giresun)'den ayr?l?p g?? eden bir grup taraf?ndan do?up b?y?d?kleri ?ehre izafeten Hirades ad?yla kurulmu?tur.

?srailo?ullar?n?n Tevrat'a dayanan ?shanes soyundan gelen ?shanes hikayesi yanl??t?r. Bunun d???nda Hint-Avrupal? baz? vah?i kabileler G?rele'ye de yerle?mi?lerdir. Sinop'u kuran Suriyeli Pontlarla Fenikeliler ve bunlara sonradan kat?lan Fenikelilerden, Pontlarla Fenikeliler, Giresun ve eski G?rele'nin temelini atm??lar, bunlara sonradan Miletoslular da kat?ld?lar.

Ch. Texier ile R.P P?lant ve Said Pa?an?n verdi?i bilgilerle di?er tarihi bilgilerimize dayanarak s?ylemek gerekirse G?rele'nin ilk medeni yerlileri Milattan binlerce y?l ?nce gelip buralara yerle?en Orta Asyal? T?rklerdir. Bunlar Bizansl?lar devrinde Hristiyanla?makla beraber milliyetlerini unutmayarak Anadolu'nun fethinden sonra hemen M?sl?man olmu?lard?r. Hristiyanla?an T?rklere, T?rkopol denirdi. Daha ?nceleri de boy isimleriyle an?l?rlard?.

S. Karaibrahimo?lu'nun Giresun adl? kitab?nda, G?rele ile ilgili ayr?ca ?u bilgiler yer almaktad?r;
?akir ?evket, G?rele hakk?nda ?u bilgileri verir; "
Charles Texier'e g?re
1832 y?l?nda, ?nl? (K???k Asya) yazar? Charles Texier, XIX.yy. ortalar?ndaki Trabzon'u anlat?rken G?rele'ye de yer vermi?tir. Texier, "Bat?daki Kerasus (Giresun) ?ehrinde ve Koralla (G?rele) ?atosu'nun bulundu?u yerde ve b?t?n bu y?rede Kalibler (Anadolu'nun en eski Turanl? yerli halk? Halibler) oturuyorlard?. ?ato harapt?r" demektedir.

Salnameye g?re G?rele
Trabzon ilinin d?rt sanca?? vard?, Bunlar; 1. Merkez Trabzon Sanca??, 2. Lazistan Sanca?? (Rize), 3. G?m??hane Sanca??, 4. Canik Sanca?? (Samsun).

Trabzon Merkez Sanca??'na ba?l? sekiz il?e vard?r: Of, S?rmene, Ak?aabat, Vakf?kebir, G?rele, Tirebolu, Giresun, Ordu.

G?rele'nin Kaymakam? ?zzet Efendi, M?ft?s? ?brahim Hilmi Efendi, Belediye Ba?kan? Hac? Mehmet Efendidir. Re?it Efendiz?de Ali Efendi ile Kemalz?de Hasan A?a il?e y?netim kurulu ?yesi, Kurtz?de Numan Efendi ile Karakuluk?uz?de Berber Halil ?avu? ve Kamilz?de Hasan Efendi Belediye meclisi ?yesidirler. Sar?c?o?lu Ali Molla ile ?mamzade Temel Efendi, Ziraat Bankas? ?ubesinin y?netim kurulu ?yeli?ini yapmaktad?rlar. Ustaaliz?de Hasan Efendi ile Tokatl? Haf?z Osman Efendi e?itim komisyonu ?yesidirler. G?rele'de keten bezi, ?al ve ?ayak dokunmakta, tabanca ve t?fek yap?lmakta, tahta i?i de bilinmektedir.

S?m?rgecilik

Yukar?da belirtti?imiz gibi M.?. XV. y?zy?lda Do?u Karadeniz k?y?lar?nda bir tak?m koloniler kuran Fenikeli Saydal?lar, hi?bir zaman topra?a yerle?mek amac?n? g?tmediler. Onlar sadece ticaret i?leri ile u?ra?t?lar. G?relemizde ya?ayan Orta Asya'l? T?rklere temas edip onlar? tar?msal ?r?nler al?p yap?lm?? e?ya verdikleri anla??lmaktad?r.

Fenikelilerin ard?ndan M.? VIII. y?zy?lda Karadeniz k?y?lar?na ?yonyal? Miletoslular tar?m ve ticaret yapmak amac? ile yerle?tiler. Kendilerinden ?nce gelenlerin kurdu?u Sinop, Giresun, Tirebolu, Trabzon gibi kolonileri geli?tirirken, bunlar?n yan?na yenilerini de ilave ettiler. Bu b?lgede oturanlar? boyunduruklar? alt?na ald?lar. K?leci bir toplum d?zeni kurarak s?m?rd?ler.

G?ney Rusya'dan, ?skitler taraf?ndan kovulan Kimmerler de M.?. 750'li y?llarda Do?u Karadeniz k?y?lar?na yay?ld?lar. Kimmerler M.?.700 y?llar?nda Asurlular?n bask?s? ile Orta Anadoluya do?ru g?? edip gittiler.

Asuri krallar? M.?. VI. ve V. y?zy?llarda Trabzon dolaylar?n? ald?lar. Hitit ?mparatorlu?u d???nda kalan Trabzon b?lgesi M.?.VI. y?zy?lda Pers kral? Kurus taraf?ndan ?ran ?mparatorlu?u'na kat?ld?.

M.?.301 y?l?nda Giresun, B?y?k ?skender'in Makedonya Krall???na, onun ?l?m? ile de Selevkilerin Asya Krall???'na dahil oldu.

Fenikelilerin bug?nk? G?rele topraklar?n? ve onun ?zerinde ya?ayan Orta Asyal? insanlar? da g?r?p, onlarla ticari ili?kiler kurmu? olmalar? mant?k icab?d?r.

Bunlar?n esas ge?im kayna?? hayvan beslemekti. ?tekilerinki ise yap?lm?? e?ya ile bunlar? de?i?mekti.

Miletoslular?n ama?lar? ise hem ticaret, hem tar?m yapmakt? ve bu ama?larla topra?a yerle?mek i?in geldiler. G??s?z insanlar? boyunduruk alt?na alarak, k?lelik te?kilat?n? kurdular. Hi? ??phesiz ki G?rele topraklar?ndan onlar da faydaland?lar.

Kimmerlerse, Asurlular ve Firikyal?larla olan m?cadelelerinden dolay? buralara yerle?meyip, do?uya ve g?neye do?ru gittiler. Asurlular da Medlerin bask?s? alt?nda buralarda tutunamad?lar. Medlerin yerini alan Perslerse ancak Trabzon dolaylar?na sahip oldular. Hititlerse Giresun dolaylar?na sahip oldular.

G?rele, ?ranl?larla Hititlere ait haritalara dahil olmad?. Ne Makedonyal? B?y?k ?skender ?mparatorlu?u ve ne de onun devam? olan Selevkilerin Asya Krall??? do?u Karadeniz'de hakim olamad?.

Bu devre ait medeniyete gelince Ari ?rka mensup olanlar avc?l?k ve ?apulculukla ge?inirdi. Orta Asyal? yerlilerse eker, bi?er, ???t?rd?; hayvan beslerdi. Dokumac?l??? bilirlerdi. Fenikelilerden k?rm?z? boya, s?s e?yas?; Yunanl?lardan ?anak, ??mlek ve madeni e?ya sat?n al?r, onlara bitkisel ve hayvansal ?r?nler verirlerdi.

Pontoslular

Suriyeli Pontlar?n ad?na izafeten bu ad? alan devlet b?y?k bir k?sm? Orta Asyal? olmak ?zere ?e?itli kavimlerden meydana gelmi?ti. M.?. 132 y?l?nda Sinop'ta kuruldu. K?sa zamanda etrafa yay?ld?. B?y?k Mitridades'in o?lu Farnakos zaman?nda ba?kenti Trabzon oldu. Bu kral Hirades (Giresun)'i al?p imar faaliyetine girince kendisinden memnun olmayanlar g?? ederek ?kinci Hirades'i kurdular. Pontos devleti Roma ?mparatoru Neron'un Lukullus adl? komutan? taraf?ndan M.S. 69 y?l?nda bir eyalet haline getirilerek hayat?na son verildi.

Sava??? bir devlet olan Pontoslular bilgiye de ?ok de?er verirlerdi. Yunan dinlerinin etkisinde olup puta taparlard?. Paralar?nda Farnakya yaz?s? ile birlikte Zeus Heykeli, kartal resmi, bir atl? bulunurdu.

Romal?lar

M.?. 69 y?l?nda Roma'ya ba?lanan Pontos Devleti ile beraber G?rele topraklar? da Roma ?mparatorlu?una ba?lanm?? oldu. Roma ?mparatorlu?unun ikiye ayr?ld??? 395 y?l?na kadar 226 y?l aral?ks?z buralar? Romal?lar idare etti.

Feodal bir idare sistemine sahip olan halk genellikle ?ift?ilik ve ?obanl?kla ge?inirdi. Tu?ladan ?anak, ??mlek kullan?r; yiyecek ve giyece?ini de kendi ?retirdi. ?nceleri puta taparlarken sonralar? hristiyan oldular. Ekonomik ve k?lt?rel y?nden Akdeniz medeniyetinin etkisinde olduk?a kuvvetli idiler. Derebeylerinin angarya ve vergileri de a??rd?.

Bizansl?lar

Roma ?mparatorlu?u 395 y?l?nda ikiye ayr?l?nca G?rele'de Do?u Roma di?er ad?yla Bizans ?mparatorlu?unun pay?na d??t?. Bu yeni devlette halk ?e?itli etnik gruplardan meydana geliyordu. Bu gruplar aras?ndaki dil, din, ?rk ayr?l?klar? dolay?s?yla aralar?nda bitmez t?kenmez bir m?cadele devam edip gidiyordu. 676 y?l s?r?p, ?e?itli entrikalara sahne olan bu devirde halk hi? rahat y?z? g?rmedi. Bu devirde savunma hizmetlerine b?y?k ?nem verilerek, Ku??ulu k?y?nde, Gedik k?ran?nda, ?avu?lu'da, Kurukale'de, ?nanca k?y?nde, Tekg?z k?y?nde ve A?asar k?ran?nda da ?ahmelik kaleleri onar?ld? veya yeniden yap?ld?. Bu kalelerden baz?lar? Perslerin yap?s? olup daha ?ok haberle?me i?lerinde kullan?l?yordu. Ate?le i?aret ve haber verilirdi.

Bizans paralar?n?n bir taraf?nda o zaman?n imparatorunun heykeli, di?er taraf?nda ekseriyetle Zeus veya Apollon heykeli bulunurdu. Tournefort ise hat?ras?nda bir taraftan Megas Avgilius'un ba?? di?er taraftan sa? elinde me?ale, sol elinde ?oban de?neyi tutan cellat heykeli bulunanlar?na rastland??? kaydetmektedir. Ayr?ca topraktan mam?l k?p, testi, ??mlek, ?anak, lahitlere, maden ve ta?tan mam?l heykelciklere, ikonolara, ha?lara, mozay?klara, ??rahanelere, kayalar oyularak yap?lm?? sulama kanallar?na rastlanmaktad?r. O zamanlarda Do?u Karadeniz k?y?lar?nda canl? bir ticaret oldu?u bitkisel ve hayvansal ?r?nler ihra? edilip, testi, ve madeni e?ya al?nd??? anla??lmaktad?r.

Pontoslular

IV. Ha?l? Sava?? sonucu ?stanbul'dan ka?an Bizans hanedan? 1204 y?l?nda Trabzon'da ikinci Pontos devletini kurdu. 1461 y?l?nda Fatih'in bu devletin hayat?na son verdi?i tarihe kadar 257 y?l buralar? Trabzon h?k?mdarlar? y?nettiler. Bu devlet hayat?n? ?ok g?? ?artlar alt?nda s?rd?rd?.

Tarihi konumuzla ilgili olarak a?a??daki yaz?y? da okuyal?m: Do?u Karadeniz B?lgesi eski ?a?lardan beri bir?ok kavimlere yurtluk etmi?, bu kavimlerin ya?amak i?in kendi aralar?nda oldu?u kadar, tabiat ile yapt?klar? m?cadelelere tan?k olmu?tur.

Gerek Yunan, gerekse Latin egemenli?i alt?ndayken, b?lge zaman?n ekonomik, sosyal ve k?lt?rel merkezi olan Akdeniz b?lgesi ile yak?n ili?kileri vard?. Bu nedenle ekonomik bak?mdan g??l?, sosyal bak?mdan iyi ?rg?tlenmi?, k?lt?rel bak?mdan ileriydi. Ne zamanki d?nyan?n uygarl?k merkezi Akdeniz'den Atlantik Okyanusu'na kayd?, Do?u Karadeniz B?lgesi yoksulla?maya ve d?nyan?n geri b?lgelerinden biri olmaya ba?lad?. Buran?n XV. y?zy?ldan ba?layarak geriledi?i s?ylenebilir.

 

G?rele Tarihi

Sel?uklular Devri

Milattan binlerce y?l ?nce Anadolu'ya T?rk ak?nlar?n?n ba?lad??? hepimizin bildi?i bir ger?ektir. Said Pa?a, Mir'at?'l-iber adl? kitab?nda "ezmine-i kadime" eski zamanlarda diyerek tarih ?ncesine varmaktad?r. Tibar, Halib, Mosinik kabileleri ile Saka, O?uz, Hun, T?rkmen boylar?n?n Anadolu'ya do?udan bat?ya yerle?tiklerini yazmaktad?r. Bu ak?nlar hi? ??phesiz G?rele'ye de olmu?tur.

Abbasiler devrinde Anadolu'nun baz? yerlerine T?rkler yerle?tirilmi?ti. B?y?k Sel?uklu Sultan? Tu?rul Bey zaman?nda T?rk ak?nc?lar? Anadolu i?lerine kadar girmi?lerdi. Bu ak?nlar kesin bir sonu? vermemi?ti.

Alparslan'?n G?rcistan seferinde baz? ak?nc? kollar? Anadolu'nun i?lerine kadar ak?nlar yap?yordu. Suriye seferinin d?n??? mecburi olup, Malazgirt Sava??n?n ba?lamas?ndan iki g?n ?nce, Sel?uklu ordular?na, ?mam Ebu Nasr Muhammet bin Abd?lmelik el-Buhari zaferin m?jdesini veriyordu. 26 A?ustos 1071 y?l? Cuma g?n? ??leden sonra, az?nl?kla ?o?unluk, ak?lla hamakat, mertle namert, insanc?lla insafs?z, bar???? ile macerac? k?yas?ya sava?t?. Yendi. O b?y?k zafer g?n? cefakar, vefakar, fedakar, mert, cesur, milliyet?i ve imanl? T?rklere, bire kar?? onla d?????p, esir olan Bizans ?mparatoru Romenos Diyojen, b?y?k T?rk Ba?bu?u Alparslan'?n ?ad?r?nda af ve insafa nail olup, birde ?erefli bar?? antla?mas? imzalayarak ba?kentine d?nd?. Fakat kahpe Bizansl?lar bu anla?maya sayg? g?stermediler. Bunca iyilik ve insafdan dolay? incinen T?rkler tekrar Anadolu i?lerine do?ru ak?nlara ba?lad?lar.

Dani?mentli Ahmet Gazi Savli Bey'e Alparslan, Samsun'dan Trabzon'un do?usuna kadar, i?gal etmesini emretti. Neticede buralar zaptedildi. B?ylece G?rele topraklar?na ilk defa O?uz T?rklerinin ayaklar? basm?? oldu. Bu olaylar neticesinde T?rk boylar?n?n ak?nc? kollar?, Do?u Karadeniz da?lar?n? a?arak yer yer kuzeye do?ru indiler. T?rkmen, O?uz ve ?epni boylar? ba?lar?nda melik, ?ah, ?eyh ve dervi?leriyle Karadeniz k?y?lar?nda g?r?nd?ler. ?evremizde en yak?n yer ve yol olan ?ebinkarahisar, G?k?ek?y, Uluk?y, Trabzon yolu ?zerinden gelen ak?nc?lar ?ren, O?uz, ?ahmelik y?relerine yerle?tiler. B?ylece T?rkler, G?rele topraklar?na kendiliklerinden isk?n oldular.

Konuyla ilgili F. S?mer, Tirebolu Tarihi adl? kitab?nda ??yle yazmaktad?r: 1071 y?l?ndaki Malazgird zaferinden sonra feth edilen yerler aras?nda Trabzon'da vard?. Ormanl?k geni? da? zinciri ile kapl? ve ?ok ar?zal? bir yolu olan Trabzon'un a??lm?? olmas? ilgi ?ekicidir. Fakat Trabzon kimin taraf?ndan fethedildi; i?te bu bilinmiyor. Ord. Profes?r M?krimin Halil Yinan?, Do?u Karadeniz b?lgesinin Meng?c?kl? Beyli?i'ne tabi oldu?u ?eklinde bir tahminde bulunmu?tur.

Anadolu Sel?uklular? Devri

T?rklerin Anadolu'yu fethi neticelerinden, IV. Ha?l? Seferi'nde ?stanbul'dan ka?an Kommenoslar, Trabzon'da ikinci Pontos Devletini kurdular. Anadolu Sel?uklu Sultan? ?zzettin Keykavus, Trabzon Pontus ?mparatoru I. Alexius'yi yenip esir ald?. Karde?i Alaettin Keykubat'ta Ertoku? kumandas?ndaki ordusu ile bu devleti, y?lda bin asker ve vergi vermek ?art?yla kesin olarak devletine ba?lad?. 1243 y?l?nda yap?lan K?seda? Sava??ndan sonra bu imparatorluk ?lhanl?lara ba?land? ve onlara tabi oldu. Timurlenkde Trabzon'u ald?. De?ersizli?inden dolay? ?lkesine katmayarak bir miktar ganimet ve hazine alarak ?ehri serbest b?rakt?. Bunun arkas?ndan Trabzon Pontos ?mparatorlu?u h?s?ml?k ili?ikleride kurarak Akkoyunlular'a tabi oldu. 257 y?l s?ren hayat?nda bu imparatorluk tamamen ba??ms?z olamad?. Sel?uklular, ?lhanl?lar, Timur ve Akkoyunlular gibi T?rk uyruklulara tabi oldular. Netice olarakta T?rkler Pontos ?lkesinin ?e?itli yerleri ile G?rele'mizin baz? yerlerine de yerle?tiler.

Osmanl?lar Devri Fetihten Duraklama Devrinin Sonuna Kadar

Fatih Sultan Mehmet, Sinop ve Amasra dolaylar?n? kolayca fethedince, ordusuyla beraber T?rkmenistan ?zerine gidiyormu? hissini vererek, Erzincan ?zerinden Trabzon'a y?neldi. Niksar, ?ebinkarahisar ve G?m??hane'ye fethedip Do?u Karadeniz Da?lar? ?zerinden yeniden yol a?arak Trabzon'a geldi. Daha ?nce gelen Mahmut Pa?a komutas?ndaki Osmanl? donanmas? bekliyordu. Fatih Sultan Mehmed'i Pontos Kral? Davit ?ehir d???nda kar??lad?. ?ehrin anahtarlar?n? teslim ederek af dile?inde bulundu. Affedilerek gemi ile ?stanbul'a g?nderildi.

Fatih Sultan Mehmet komutanlar?ndan H?z?r Bey'i Trabzon valili?ine tayin ederek ?evredeki kaleleri fethetmelerini emretti. Bu kumandan G?rele Kalesini fethederek kesin olarak Osmanl? Devleti'ne katt??? anla??lmaktad?r.

Fatih, Trabzon seferini son derece gizli tutmu?tu. Yak?nlar?ndan biri ona seferin yerini sorunca, Fatih ona: "?ayet sakal?m?n tellerinden biri bilse derhal onu yolar?m" cevab?n? verdi.

Akkoyunlu H?k?mdar? Uzun Hasan'?n annesi Fatih'e: "O?lum, bir Trabzon i?in kendini bu kadar yormak ?ok de?il midir?" deyince, Fatih: "Valide, ?slam?n k?l?c? benim elimdedir. E?er bu zahmetlere katlanmayacak olursam, 'gazi' ?nvan?na lay?k olamam. Bug?n, yahut yar?n Allah'?n huzuruna ??k?nca sonra mahcup olurum" cevab?n? verdi.

Y?ce Fatih ni?in haz?rl?klar?n bu kadar gizli tutmu?tu. Neden ?ebinkarahisar- Trabzon yolu yerine g?r ormanlar?n kaplad??? Zigana ge?idinden g?nlerce u?ra?arak yeni yol yapt?.

M. Kemal Yanbey'in, Trabzon'un Fethi isimli kitab?nda da bahsedildi?ine g?re, Rum Ordusu yirmibin ki?iydi; donanmas? da Osmanl? donanmas?na e?itti. ?evre yollar? ve ge?itleri kalelerle kesilmi?ti. Bu kaleler aras?nda haberle?mek ve yard?mla?mak ?ok kolay ve m?mk?nd?.Ayr?ca halk b?yle bir sava?a haz?rl?kl? idi. Bu sebeplerden dolay? Zigana da?lar?ndan yeniden yol a?may? Fatih daha ehven-i ?er buldu.

Bug?n ?evrede g?rd???n?z kale kal?nt?lar? o devrin hat?ralar?d?r.

?ehir, kasaba ve k?y?lar?n Kazaklar ve korsan bask?nlar?ndan korunmas? i?in Trabzon'da b?rak?lan donanmaya Fatih, Amiral Kaz?m Beyi tayin ederek yeni fetihler i?in ?stanbul'a do?ru yola ??kt?.

Yeni fethedilen yerleri, Osmanl?lar hemen iskan (g??men yerle?tirme) ederlerdi. Trabzon dolaylar? da fethedilince insan yerle?tirilmesi, T?rkle?tirilmesi gerekti. Bu s?rada do?uda ya?ayan Horasan as?ll? ?epniler ba?lar?nda bulunan Acem meliklilerine isyan ettiler. Bu isyan ?nlenemeyince kovuldular, ?e?itli boylar halinde, k?rk bin ?ad?rl?k bu toplum, Tirebolu, G?rele ve Vakf?kebir'e yerle?tirildiler.

O zaman?n bir ba?ka yerle?me ?ekli de, abdal, dervi?, ?eyh, ?ah veya melikelerden birinin bo? ve verimli bir araziye yerle?mesi ve etraf?na bir tak?m insanlar? toplamas? ile olurdu. Di?er yerle?tirme ?ekli ise s?rg?nd?. Tamamen padi?ah?n arzusu ile yeni fethedilen bir yeri yurtland?rmak i?in, bir ba?ka yerin halk? kald?r?larak buraya yerle?tirildi. Bazen de vergi vermeyen isyan eden yerlerin halk?, mecburi iskana (yerle?tirme, s?rg?n) tabi tutulurdu.

G?rele'ye yerle?tirilen ?epniler, geldikleri yerlerin ?zlemini ta??yorlard?. Oralarda esnaf ?ift?i ve ?oband?lar, burada da ayn? i?leri yapt?lar. Oradaki yurtlar?n?n isimlerini buradaki yurtlar?na takt?lar. Bir misal "Heri" gibi. Yine halk aras?nda a??zdan a??za gelerek k?salt?lm?? bir s?z vard?r: "Horasanda bir kot tarlas? var". Bu c?mlenin as?l ?ekliyle anlam? ?uydu: ?lk gelen ?epniler, yeni yerlerini bir t?rl? be?enip yerle?emiyorlard?. K?z?p, az?p, ba??r?p tekrar eski yurduna hareket ediyorlard?. Ondan sonra her az?p, ba??r?p tekrar eski yurduna d?nmek isteyene "Horasanda bir kotluk tarlas? var" denir oldu.

Daha ?nceden Karadeniz b?lgesi O?uzlar?n ?epni boylar? taraf?ndan T?rkle?tirilmi?ti. T?rkmenler, 1302 y?l?nda Giresun'a kadar inip ?evrede bir tak?m beylikler kurmu?lard?. O?uz Han'?n ??ok kolundan G?k Han'?n o?lu ?epniden t?reyen boya, ?epni Boyu denmi?tir. Bu boy O?uz boylar?n?n sosyal davran??, k?lt?r ve fizik bak?m?ndan en se?kini idi. Bu sebeple varl?klar?n? devam ettirmi?lerdir. Halen yurdumuzda pek ?ok ?epni k?yleri vard?r.

Di?er birbirinden se?kin O?uz boylar?ndan bir ?o?u b?lgemize yerle?mi?lerdir. Bunlardan ?uva?, ?avdari, Dodurga, Av?ar boylar? vard?r. Hepside O?uz Han'?n Bozok kolundand?lar. Av?arlar, Bozok kolunun Y?ld?z Han'dan o?lu Av?ardan t?reyen koludur. Onlarda buralara yerle?tiler.

T?rklerden ?nce, buralarda, din, dil ve medeniyetleriyle birbirine d??man haline gelen etnik gruplar, bu yeni etnik unsurun gelmesiyle ak?llara hayret verecek ?ekilde kayna?t?lar. S?cak kanl?, babacan ve yard?msever insanlar olan T?rkler, varl?klar?yla beraber getirmi? olduklar? merhamet, iyilik, m?samaha, d?r?stl?k ve karde?lik gibi ?st?n temel vas?flar?yla bu kar???k toplumu tam bir i? bar?? ve refah i?erisinde idare etmi?lerdir.

G?rele'ye gelip yerle?en O?uz boylar? son derece milliyet?i ve yurtsever ki?ilerdi. Din ve vatan a?k?n?n d???nda her t?rl? ihtirastan uzakt?lar.

Daha Orta Asya'da iken m?sl?man olarak gelmi?lerdi. Fatih devrine ait, ?evrede bulunan bir mezar ta?? ve ?evresindeki mezarlarla, kaz?lm?? ?ah?slar incelenince, bu mezar?n g?ney do?uya d?n?k ve daha sonra konulanlar?n, g?neye d?n?k oldu?u, eskilerin etraf?n?n bir s?ra ta?la ?evrili oldu?u, birka? y?z ki?iyi alacak kadar b?y?k tava bi?imli ?ukurlar?n da bulundu?u g?r?ld?. Bunlar?n di?er bilgilerimizle incelenmesinden ?u kanaata vard?k.

?ncelikle s?yleyeyim bu mezarl?k tepe ?zerindedir. Bir tepe ?zerinde, do?uya d?n?k olanlar, ?amanist mezarl?klar?n?n ayn?s?d?r. G?ney do?uya d?n?k olanlarsa Ali taraftarlar?na atfedilmektedir. Bu tip mezarlar K?z?lba? mezarl?klar?na benzemektedir. ?evredeki ?ukurlarsa toplant? yerleri ve bilhassa bayram g?nleri k?ycek, birlikte yenilen yemek yeridir. O devre ait cenaze t?renlerinde davul zurna ?almak, silah atmak ve topluca yemek yemek adeti yak?n zamanlara kadar gelmi?tir. B?t?n bu geleneklerde ?amanizmin, ?slamiyete adepte edilmi? kokusu ile T?rkl???n ebediyen ya?amas?na dayanan dini ve siyasi milliyet?ilik vard?r. Bu mezhep ayr?l??? giderek islam aleminde T?rkl?klerini eritmeme politikas?na dayan?yordu. Nitekim ilk yerli m?sl?manlar?n bir k?sm? Hanefi mezhebinden iken, bir k?sm? 212 tarikat? bulunan asla fena bir halleri bulunmayan K?z?lba?l?k mezhebinin bir tarikat?ndand?rlar.

?slamiyetin y?ksek ahlak kurallar?, din adamlar? taraf?ndan ??retilip halk taraf?ndan titizlikle ve sayg? ile uygulan?rd?. Yalanc?l?k, sahtekarl?k, doland?r?c?l?k, h?rs?zl?k, mala, cana, namusa tecav?z, inanc? k?t?ye kullanmak itimat? sarsmak gibi ?eyler asla olmazd?.

Temeli T?rkl??e ve ?slamiyete dayanan do?u k?lt?r? ile yeni temas neticesi Yunan ve Roma k?lt?r? de az da olsa ??renildi. ?nce ve kal?n keten bezi ile ?al ve ?ayak dokunur; t?fek, tabanca, makas gibi demirden aletler; ?im?irden ka??k ve ?am a?ac?ndan tahta yaparlard?. Ke?e teperler, y?n ?rerlerdi. Kar ve buz tutmu? ke?eden ?ad?rlarda ve ah?ap evlerde otururlard?. Bulduklar? zaman ?okca yerlerdi, bulamad?klar? zaman az yemek yemeye kanaat getirirlerdi. Ekme?i ?ok az yerlerdi. Ba?l?ca yiyecek et, s?t ve bald?. Yo?urt ve ??kelekten yap?lan bir cins ?orbay? sofralar?ndan eksik etmezlerdi. Bal ?erbeti ve ayran da i?kileriydi.

Sel?uklular zaman?nda G?rele'ye gelen T?rkler tam bir serbestli?e sahip idiler. Fatih'ten sonra h?k?mete ra?men, din adamlar?n?n halk ?zerinde b?y?k etkisi vard?. Askerlik ve vergi i?lerini, valiler do?rudan do?ruya bunlarla g?r?rd?. G?rele ?nce K?rt?n Kazas?n?n Karaburun Buca??n?n bir kalesi olup, i?inde 7 hane T?rk, 134 hane Hristiyan ve dokuz da muhaf?z vard?. Bu haliyle K?rt?n kazas?n?n d?rt ?nemli kalesinden biriydi.

Bu buca??n yeri iyi se?ilmi? olmakla beraber korsan bask?nlar?na kar?? koyamazd?. Bu devirde ?evrede bir ?ok t?marlar kuruldu. ?smail Beyli ve Beyli bu devirden kalmad?rlar. Karaburun buca?? daha sa?lam ve g?venli bir yer olan G?rele Kalesine ta??nm??t?r. Bu kalede daha ?ok yazl?k olarak kullan?lm??, yan? ba??nda bulunan Yavebolu (Adab?k) k??l?k merkez olmu?tur. K?l ke?i, koyun, at, kat?r, ar? ve tavuk beslerler; dar?, bu?day ve pirin? ekerlerdi. Meyvelerden ?z?me ?ok ?nem verilirdi. ?e?itli hayvan t?rleri, ?arap, maden ve dokuma ihra? ederlerdi.

Pazara gelen mallardan r?sumat al?n?rd?. Evlenen kad?nlardan gelin resmi denen vergi al?n?rd?. Y?zden fazla koyundan da k??l?k, yaylak vergisi olarak ak?a veya tulum peyniri al?n?rd?.

?ok canl? bir ticaret vard?. Do?u mallar? Trabzon'a ve di?er iskelelere de inerdi. Bu mallar gemilerle Akdenize ta??rd?. Bu devir bir bolluk ve bereket devri idi.

Bu devreye ait birka? noktay? daha a??klamam?zda fayda vard?r: Bunlardan biri Don Kazaklar?n?n, Karadeniz sahillerine yapt??? devaml? korsan bask?nlar?d?r. Osmanl? Donanmas?n?n karakol g?revini yapmas?na ra?men ?ayka denen ince, uzun, k?rekli ve yelkenli s?ratli tekneler bu sahilleri vururdu. 1625 ve 1633 bask?nlar?nda G?rele Kalesi tamamen harap oldu. As?rlarca s?ren bu bask?nlar? Rus ordusu de?il Kazaklar tertip ederlerdi. ?nceden iyice planlar, ekseriyetle gece bask?n? halinde tatbik ederlerdi. Tek ki?i b?rakmadan halk? k?l??tan ge?irip mallar?n? da ya?ma ederlerdi. Do?u Avrupa T?rkleriyle Asya T?rklerini, Rus Ordular? de?il Kazak bask?nlar? bu ?ekilde eriterek yok etme yoluna g?t?rm??lerdi. B?ylesi olaylardan dolay? halk Evliya ?elebi'nin de bahsetti?i gibi da? eteklerinde mamur k?yler kurmu?lard?.

?a?r?l?nca G?releliler, i? ve d?? sava?lara, gazi ve ?ehit olmak gayesiyle severek kat?l?rlard?. O zaman buralarda uzun d?nem ya?ayan, ger?ekten ?? ar??n (204 cm.) boyunda bir T?rk boyu vard?. Baz? mezarl?klarda bunlara ait mezarlara rastlanm??t?r. ??te bu boy, IV. Murat'?n Ba?dat seferine T?rkmen usul?nce ?oluk ?ocuklar? ile kat?lm??t?. Geri gelemedikleri i?in de sadece adlar? kalm??t?r.

Duraklama devrinin sonuna do?ru, devlet d?zeninin iyice bozulmaya y?z tuttu?unu g?r?yoruz. Bunun da nedenleri iltimas, ipek ve baharat yolunun okyanuslara y?nelmesi, Avrupa'daki yenile?me dolay?s?yla ekonomik gerileme; suhte denen ??rencilerin isyan ederek k?ylere bask?n yapmas?; harblerdeki yenilgiler, lakaydi ile devlet otoritesinin zay?flamas? sonucu, korkun? bir ho?nutsuzluk ve g?vensizlik ba?lad?.Bundan sonra herkes ba?? selametinedir ki bu devire de ka? g?? devri diyoruz. Viyana bozgunundan sonra, a??r a??r G?rele'ye muhacir ak?n? da ba?lad?. Azak'?n kuzeyinden gelen g??menleri, Kuzey Kafkasyadan, Tahma Suyu vadisinden gelenler takip etti. Bu muhacir ak?n? 1915'e kadar devam edecektir. Yaln?z bu yeni gelenlerde her t?rl? sald?rganl?k vard?r. Adam ?ld?rmek ve soymak bunlar?n icad?d?r. ?e?itli nedenlerle ?at?rdayan imparatorluk ?at?s? alt?nda G?releliler pek tedirgindir.

Karlof?a Antla?mas?ndan Sevr Antla?mas?na Kadar

?ki y?z y?l? a?k?n bu zaman i?inde elimizde bir miktar G?rele Tarihi'ni ayd?nlatacak vesika vard?r. S?ra ile inceleyelim: "Kaza-i mezkur Tirebolu ve Vakf-? kebir kazalar? aras?nda ma'a kaza (k?ylerle beraber) 3945 haneyi ve 156042 d?n?m araziyi ?amildir.

Burada mukaddeme (?nce) Korele ad?nda bir kale yapt?r?lm?? oldu?undan n?m? o kaleye mensup h?l? gerek kalenin ve gerek muharren (sonradan) ???nc?-zade taraf?ndan in?a olunup sonra her nas?lsa tahrip edilen kasaba-i ?tikan?n (eski kasaban?n) eserleri (izleri) mevcuttur.

 

G?rele Tarihi



1294 tarihli Trabzon Salnamesi'nde G?rele

Buran?n mahs?l?t? dahi f?nd?k ve fasulye ve m?s?r ve ?z?mden ibaret olup bunlar t?ccara sat?l?r ve oran?n ?z?m?nden k?lliyetli ?arab yap?l?r." ?mer Akbulut, "Trabzon Cumhuriyetten Evvel Tarih ve Valiler" adl? kitab?nda ?zetle ??yle demektedir; "???nc?o?lu ?mer Pa?a, Torul'un Manast?r k?y?nde do?mu?tur. Babas? Ahmet'tir. Tahsilini ?stanbul'da g?rm??t?r. Pa?al?k r?tbesini Vidin harbinde alm??t?r. Birinci Sultan Mahmut zaman?nda Dersim isyan?n? bast?rarak padi?ah?n g?z?ne girmi? ve Trabzon'a tam selahiyetli ve ?? tu?lu vezir olarak g?nderilmi?tir. ?lk defa G?rele kalesini fethetmi? ve sonra da Trabzon'da G?zelhisar, Rum ve K?z?lba?lar?n d??man? olan Pa?a sonradan Birinci Sultan Mahmut'un gazab?na d??ar olarak kellesi vurdurulmu?tur. Har?it vadisinden bir yol ge?irmi?, G?rele ve Trabzon kalelerini Yeni Cuma mahallesinde Sultan Mehmet camiinin yan?nda bir medresesi, Uzun sokakta ?e?mesi ve Trabzon'da eski G?rele kazas?nda ve Eleg? ?skelesinde hayrat? vard?r".

Di?er bir vesika; Sivas beylerbe?isi S?leyman Pa?a'ya ve Karahisar Behram?ah ve ?epeni [?epni] ?unkar ve Orta Pare h?k?m ki; Karahisar Behram?ah ve ?epeni ?unkar ve Orta Pare kazalar?nda sakin ulem? ve suleh? ve eyimme ve huteb? ve sair e?ref gerg?h-? muallama mahzar g?nder?b zikronulan kazalarda sakin reaya tayifesinin ziraat eyledikleri yerlerde T?rkman tayifesinden Mamal? ve Cirid ve Pehlivanl? ve G?van ve sayir T?rkman tayifesine mahsus defteri cedidi haka?nde mukayyed kadimi yaylak yo?iken zikronulan T?rkman tayifesine kabilerile yaylak zaman?nda kazalar?n varup mer'alar?na konub k?k tereke ve sair mahsulleri aras?nda davarlar?n rai ve ba'dehu harman vaktinde koyun ve sayir davarlarile gel?p ?uval get?r?p muradlar? m?kdar? mahsullerin gasp ve ?? d?rt ay m?kdar? meks? teaddi ve k??la?a avdet eylediklerinde dahi mer'adan hayvanlar?n maan s?r?b g?t?r?p ve evlerin basub i?inde olan esvap ve ehl? ayallerinin ?zerinde olan libaslar?n nehb? garet eylediklerinden maada zikronulan T?rkman tayifesinden C?neyd kethuda o?lu Osman ve ?dris ve Hasan ve Kirko?lu ?smail ve Kuyuncu ?ahin ve Cebeci Dudyar ve H?z?r nam ?ak?yler sayir hevalar?na t?bi e?kiya ile kaza? mezb?run kuras?nda yedlerinde olan m?mza defter mucibince doksan be? kil arpa ve y?z kil h?ntalar?n cebren gasb id?b her sene bunun emsali teaddilerinden na?i ekser kura ahalisinin perakende ve peri?an olmalar?na bais olduklar?n il?m eyledikleri ecilden senki mirimiran? mumaileyhsin bu fesad? iden mezk?rlar bulunduklar? mahalde meclisi ?er'i ?erife ihzar ve has?mlarile m?rafaai ?er ve hil?f? ?er'i ?erif ve bigayri hakk?n nehb? garet eyledikleri her ne ise badess?but marifet-i ?er'ile esbab?na redd? teslim itdir?b ve mezb?rlar?n kazai mezburda defterde mukayyed bilfiil tasarruflar?nda kadimi k??laklar? yogiken kazalar?na u?ramayub ve bigayri hakk?n mahsul ve sayir e?yalar?n garet etmemek ?zre muhkem tenbih ve te'kid olunub m?tenebbih olm?yub giru vechi me?ruh ?zre zul?m ve teaddi ?zre olanlar? isim ve resimlerile ve s?hhati ve hak?ykati ?zre deri devletmedar?ma arzu il?m eylemem bab?nda deyu yaz?lm??d?r.

F? evas?t? r 1113 [14-24 Eyl?l 1701]

?kinci yaz?da a?a??da: ?spiye [Espiye] madeni emini Eb?bekir z?de mecdihuya h?k?m ki, H?l? Trabzon m?tesellimi Murtaz? z?de mecdihu s?dde-i sa?detime mektup g?nder?b m?tesellimi mumaileyhin ber vechi malikane uhdesinde olan G?rele nam? di?erle Pavaboli [Yavebolu] mukataas? reayalar?ndan ?epeni [?epni] taifesi kadimi yerlerinden huruc ve etrafa peri?an ve kend? hallerinde durm?yub berren ve bahren kat'? tar?yk ve sefki dim? ve nehbi emval ve hetki a'raz ve bunun emsali fesad? ?ekavetlerinin nihayeti olm?yub mezk?rlar?n ?err? mazarratlar?ndan ?mmeti Muhammedin emn? rahatleri kalmama?la te'mini bil?d ve tatmini ibad i??n bundan akdem m?teaddid sudur iden evamiri ?erifem mucibince maiyetine memur tavayifi askeriyye ile Trabzon'dan Gireson [Giresun]'a var?nca taifei merkumenin kutta? tar?yk ve sair e?k?yas?n?n haklar?ndan l?z?m gelen cezay? ?er'ileri tertip ve parakendeleri dahi kadimi yerlerine isk?n ve h?sn? nizama ifra?a m?ba?eret eyley?b l?kin ?ekavetpise ve re'si e?k?yalar? ?iddeti ?itadan bir tarafa firar itmelerile imk?nda olm?yub g?zerg?hlar? sedd? bend itd?r?ldi?inde bizzaruri e?k?yay? merkumeden mal?m?l esami ?ak?yler ?spiye madenine gid?b senki madeni mezk?r emini mumaileyhsin sana istinad ve iltica ve kend?lerine cay? sel?met ittihaz eyledikleri ecilden saire dahi bu halet sari olub maazallah? teal? mezburlardan biri sel?met bulur ise bir m?ddetden sonra zuhura gel?b viril?n nizam?n ihtil?line bais olunaca?? mukarrer olmag?n bu esnada madeni mezk?ra giden e?k?yay? merk?menin haklar?nda l?z?m cezay? ?er'ileri tertibi i??n ahiz ve m?tesellimi mezbura irsal ve teslim eylemek ?zre senki emini mumaileyhsin sana hitaben emri ?erifim suduru halinde il?m Divan? h?mayun'umda mahfuz olan ahk?m kuyudat? tetebb? olundukda Trabzon ve Gireson havalilerinde olan K?rt?nl? [K?rt?nl?] e?k?yas? bulunduklar? mahallerden kald?r?lub vatan? asliyyeleri olan G?rele kazas?na nakl? iyv? ve isk?n ve mezburlardan bu makule fesad? ?ekavete tesaddi ve ihtilali memlekete m?eddi olanlar? al? eyyi h?lin ahiz ve ele get?ril?b haklar?nda ?er'an l?z?m gel?n cezay? ?er'ileri icra ve ?err? mazaratlar? bil?d? ibad ?zerlerinden def'? ref' olunup l?kin fesad? ?ekavetede al?kas? olm?yan big?n?hlar?n n?fus ve a'raz?na taarruzdan ve celbi malden hazer eylemek ?zre Trabzon m?tesellimine ve G?m??hane eminine ve sairlere hitaben tenbih ve te'kidi m??temil evamiri ?erife virildi?i mukayyed bulunmag?n m?tesellimi mezburun iltimas? ?zre e?k?yay? merkumeden madenler taraf?na firar ve iltica idenleri maden ?menas? ahiz ve m?tesellimi mezk?r taraf?na irsal ve teslim eylemek i??n emri ?erifim virilmek bab?nda bilfiil reis?lk?ttab?m olan ?smail dame mecdihu il?m itmegin il?m? mucibince amel olunmak bab?nda ferman? ?li?an?m sad?r olmu?dur. Buyurdum ki F? evaili za 1145 (15-24 Nisan 1733)

Yukar?da ikinci yaz?da bahsedilen olayla yak?nen ilgili ?mer Akbulut'un yay?nlad??? h?k?m yaz?s? ise ??yledir; "H?l? Trabzon M?tesellimi olup G?rele Voyvodas? olan M?rteza zide mecdihuye h?k?m; Trabzon ve Giresun havalilerinden olan K?rt?nl? e?k?yas? mukaddema zuhur ve havalar?na tabi ehli ebnai sebulin yollar? sesbendu zekan memlekete ishali mazarrat ve kadli nufus ve asl? emval m?slimin adeti m?stemereleri olup bunun ensal fesad ve ?ekavillerinin nihayeti olmad??? bundan akdem ilan olunduk?a e?kiyay? merk?m marifetine bulunduklar? mahallerden kald?r?p vatan? aslileri olan G?rele kazas?na nakli iskan olunmalar? bab?nda emri ?erifim sad?r ve Serdar Mustafa nam kimse dahi bu hususa memur olunmu?ken mezk?r Mustafa gelmedi?inden e?kiya-y? mezk?re nakl ve iskan olunmay?p hal ?zre kalmalar? ile tekrar cumhur ve emniyetli ahalisi Vilayet ?zerine h?c?m ve kitale tesaddi ve var??ta olan en ?mmet-i Muhammedi kaleye kapay?p d?rt be? [ay] muhassara ve cengu cid?l ve ta?rada buluna emval ve e?ya emtialar?yla m?slimine taarruz ve nicelerini katl-i fesade fesad-? ?ekaved ederek etraf? peri?an olup ol ve?hile ?aki-i mezk?run ?er ve mazarratlar?n?n an bil?d-? ib'ad ve ?egerci memleketi ebnai sebilin bir t?rl? emniyet ve rahatlar? kalmad??? Ser ve Giresun Kad?s? Ahmet G?rele Naibi H?seyin ve Elevi G?rele Naibi Ali ve Bayramali Kad?s? Mehmet zide fez?ileh?'?n ba?ka ba?ka arz Giresun'da sakin ulema ve sulehna vaizi ve hitabe fukara ve suafe zavat? kiram ve zair ehali muhzir ile ilan ve mezburlar bulunduklar? yerlerden ve hak ve asliyeleri olan G?rele Kazas?na nakil ve iskan ve mezburelerden bu makule fesad ve ?ekavete tesaddi ve ehli memleket mueddi olanlar alelecele el ge?irilip haklar?nda ?eran laz?m gelen cezay? ?eriyeleri icra ?er ve mazaratlar? bil?d-? ib'ad ?zerlerinden ref olunmak emri ?erifim sudurun itimat edmeniz ile e?kiyay? merkum eden b?y?me fesad ve icra ile ve iskanlar?n?n ve bil?d-? ib'ad?n tathiri ferman?n olup bu hususta s?yanet muavenat ve muzaherat ve iltihak ihtiyat ?zere hareket eyle"

?mer Akbulut'un ne?retti?i d?rd?nc? yaz? bir ?ikayetname: ?epni e?kiyas?n?n z?lm?ne u?rayan bir vatanda??n, padi?aha sundu?u dilek?e: "Devletli, saaddetli, merhametli Efendim Hazretleri sa?olsun. Kulunuzum.Trabzon sanca??nda G?rele Kazas?nda olan ?ebni e?k?yas?, voyvodam?z olan Murteza A?a'y? kaleye kapay?p, be? g?n be? gece muhazarada kal?p iki y?z ?l?, mal ve erzaklar?na garet edip hakim ke?fedip yaln?z ??y?z keselik mallar?m?z? ya?ma eyledikleri bu kullar? mezbur M?rteza A?a ile muhazaradan ??k?p vilayete gelip arzlar?m?za nazar olundu?unda, ?epni e?kiyas? hakk?ndan gelip ecri hak olunmak ?zere iken, m?tesellim cemiyeti k?bra ile geriye ?evrilip Trabzon'a gelip gayri tedarik ?zere iken Pulat o?lu Mustafa ve Y?zbin Mustafa ve Kazanc? o?lu Mehmet ve Kurulu? o?lu H?seyin m?teveffa m?tesellim harem kona??na giderken, bu mezburlerin tahrikiyle iki y?z t?fekliyle k??e ba??nda tutup, sekban ba??n?n kar??s?na getirip abdest ibri?i versin, Tanr?n?n divan?na duray?m deyip vermemekle feryat ederken der-akab bo?az?na ip ge?irip bo?up teslimi ruh etmi?tir. Bu kullar?n? dahi tutun katledelim dediklerinde bu kullar? avret feracesi giyip firar edip h?k-i p?ye y?z s?re geldi?imizde Efendimizin dahi hakk?n?z? icra-i hak edelim deyup ferm?n-? ?lileri olmakla elan bug?ne dek inayetli Efendimizin ferm?n-? ?lileri ?zere han k??elerinde zel?l zer-gerd?n olup ikiy?z ?l?, kasaba peri?an kalemiz harap ve ?epni e?kiyas?n?n tu?yan?ndan bir iskeleden bir iskeleye gidilmek bir t?rl? m?mk?n olmama?a ?uhadar H?seyin A?a kulunuz her ahval?m?za muttali oldu?u hakk?m?z ihkak? hak olunmak ve mallar?m?z tahsil olunmak i?in H?seyin kulunuz muba?ereti ile ?smail Pa?a Hazretlerine hitaben m?ekkiden ferman-? ?lileri niyaz olunur. Baki ferman Devleti, merhametli, sultan?m hazretlerinindir".

M. Arslan'?n ise yorumlar? ??yledir; ?pek ve baharat yolunun Akdeniz yerine Okyanuslar ?zerinden i?lemesi dolay?s?yla b?t?n Anadolu gibi bu b?y?k b?lge de kervan ticaretinden mahrum oldu. Kapitilasyonlar dolay?s?yla da mevcut el sanayini kaybetti. Yobaz softalar dolay?s?yla Avrupa'n?n yeniliklerine ayak uyduramad?. Uzun s?ren II. Viyana seferi dolay?s?yla ekonomisi alt ?st oldu. Yeti?kin ve k?lt?rl? insanlar sava?larda eridi gitti. Y?neticilerin beceriksizli?i, devlet idaresine iltimas ve kay?rman?n girmesi, halk? k?sa zamanda ?a?k?na ?evirdi.

Neticede k?ran k?rana bir e?k?yal?k, isyan ve bask?nlar ba?lad?. Denizde korsanlar, karada e?k?ya kendilerini selamlamayan ku?lar? u?urmuyorlard?. O zamanki G?rele'nin bir k?y? olan K?t?nle kom?u kaza K?rt?n ve ?epni e?kiyas? ortal??? kas?p kavuruyorlard?. Sadece halk? de?il h?k?meti de bas?yordu.

Yukar?da, Esbiye madeni emiri Ebubekir'e yaz?lan ferman da belirtildi?i ?ekilde bu madende G?rele'li ?epni e?kiyas?n?n eline ge?mi?ti. Trabzon, G?m??hane ve Giresun'dan gelen kuvvetlerle ve hile ile bu e?k?ya yakaland?. Denizlinin Sand?kl? kazas?'na s?r?ld?. Ele ba?lar? Bak?'ye ka?t?. S?rg?ne gidenler 600.000 ak?e fidye vererek o ?evreye da??ld?lar. 1729 y?l?nda olan bu olay G?rele'yi islah etmedi.

Yukarda bir vatanda??n padi?aha yazd??? mektuptan da anlad???m?za g?re G?rele Kalesi tekrar harap edildi. As?l ?nemli olan? bu kalenin K?z?lba?lar?n?n Trabzon valisi olan ???nc?o?lu ?mer Pa?a'n?n akrabas? Kaymakam Mehmet Bey'e isyanlar?d?r. Bu isyandan sonra G?rele Kalesi, ?mer Pa?a taraf?ndan tamamen y?kt?r?lm??t?r. Kalenin k?z?lba?lar? ise tamamen ezilmi?tir.

Eski G?rele'ye ait bir sayfa burada kapan?rken bir numaral? belgede bahsolunan G?rele'li ?akilerin ?ebinkarahisar taraflar?na yaylaya gittiklerinde yapt?klar? ya?mac?l?k, soygunculukla 1697 y?l?nda ba?lay?p, tahminen 1738 y?l?nda, medreseden yeti?me ve iyi bir islahat?? olan ???nc?o?lu ?mer Pa?a'n?n bu kaleyi y?kmas? ve K?z?lba?lar?n? de ezmesi ile biten korkun? devrin sonunda halk buradan da??lm?? ve genellikle'de Elevi denen yeni G?rele'ye gelmi?lerdir.

Yeni G?rele (Elevi) Kazas?, 1758 y?l?nda Tirebolu'ya ba?l? bir bucak haline getirilirken, do?udaki bir k?s?m yayla k?yleri Torul'a, bat?daki bir k?s?m k?yleri de Tirebolu'ya ba?land?.

M. Arslan konuyla ilgili yorumlar?na ??yle devam ediyor: Bu devirde Rize'de Tuzcuo?ullar?, birle?ik halde Of ve S?rmene a?alar? ile Trabzon-Giresun aras?nda da Hac? Saliho?ullar?, La?ino?ullar?, Kel Alio?ullar? ve Ku?uo?ullar? h?k?mdar durumdad?rlar. Bunlardan baz?lar? yapt?klar? bask?nlarda top bile kullanmaktad?rlar.

Yukarda bahsedilen Ku?uo?ullar?ndan ?brahim A?a, Giresun'da Falc?o?ullar? ile Dizdaro?ullar? aras?nda ??kan bir olay ve bunu takip eden tahcir veya k?tal olay?na ad? kar???p hakk?nda bir defa ?l?m ferman? sad?r olmu?tur. Bu ?ah?s G?rele'ye gelerek, kaymakam Be?ikd?zl? K?l?nko?lu Mehmet'le h?s?ml?k ili?kileri kurup, sonradan 1748 y?l?nda af edilerek onun yerine voyvoda oluyor. Baz? kaynaklara g?re bu tarihten itibaren on be? y?l, baz?lar?na g?rede 1758 y?l?na kadar bu g?revde kal?yor ki bu ikincisi akla daha uygundur. O?lu S?leyman A?a 1758 y?l?nda bucak merkezini G?rele'den ?avu?lu'ya nakletti. 1794 y?l?nda ?l?m? ile bucak merkezi tekrar G?rele'ye ta??nm??t?r.

?brahim A?a ?ekavet (e?k?yal?k) olaylar?nda ?ok tecr?beli idi. Voyvoda olunca bu tecr?besinden faydalanarak ?evredeki b?t?n ?akileri bast?rd?. Halk derin ve rahat bir nefes ald?. Bu ba?ar?s?ndan dolay? o?lu S?leyman A?a'y? ?nce ?ebinkarahisar, sonra da babas?n?n yerine G?rele Voyvodas? yapt?lar.

S?leyman A?a'dan sonra o?ullar?n?n, G?rele'nin muhtelif yerlerinde konaklar kurarak derebeyli?i yapt??? s?ylenmekte ise de ?nemli olan ?avu?lu da bulunan b?y?k kona??n c?mle kap?s?n?n ?st?nde bulunan "B?b-? Han" yaz?s? ile ??valyelerin ?atolar?n? and?ran i? b?lme ve te?kilat? yurdumuzda bulunanlar aras?nda emsalsizli?ini isbata kafidir. ?avu?lu'da bulunan bu kona?? M. ?aban Toz ??yle anlatm??t?r:
"?avu?lu'da iki adet konak vard?r. Konaklardan bir tanesi tamamen tahrip olmu?tur. Eski konak ?zerine tamir edilmek suretiyle yap?lm?? bir konakt?r. Bu konak bu g?nk? Cami Yan? dedi?imiz mevkinin ?zerindeki, ?u anda Zorlara ait olan evin ?evresidir. Hamam? vard?, kileri vard? (benim ?ocuklu?umda); oralar y?k?ld? yerine yeni binalar yap?ld?. Fakat kona??n ana duvarlar?ndan bir duvar? durmaktad?r. ?kinci Konak Ku?uo?ullar?na ait olan konakt?r. Bu konak H?k?met kona??d?r. Orta kap?n?n, b?y?k kap?n?n ?zerinde "Bab-? ad?let" yaz?yor. "Adalet Kap?s?" mavi ?ini ile beyaz zemin ?zerine yaz?lm??t?r". 1796 yl?nda b?y?k bir veba (daun) salg?n? olmu?tu. Bu salg?nda ?ok say?da insan ?ld?. G?rele'de pek az insan h?k?mran ve dost iki a?a ailesi kald?. G?ney do?uda Emanetler, kuzey ve bat?da Ku?ular ailesi. Bunlardan birincisi ulakl?ktan ikincisi kuvvete dayanarak sivrilmi?lerdi. ?i?mano?lu Muhtar, Emanetlerin kesti?i tapu ko?anlar?n?n dip kay?tlar?n? g?rd???n? muamele i?in kendisine getirildi?ini bana anlatm??t?r. Ku?uo?ullar?n?n da akrabalar?ndan Kara Mehmet A?a'y? kendilerine dan??madan yol yapmaya ba?lad??? i?in ?avu?lu'da ast?klar? bilinmektedir.

O zamanlar a?a??l?k insanlarla, a?a??l?k su? i?leyenlerin boynu k?l??la kesilirdi. ?yilerle, soylulardan su?lu olanlar da as?l?rd?.

Bu devirden gerek asi ve ?akilerin ?slahat kabul etmez tutumlar? gerek o devre damgas?n? vurmu? olan Ku?ular?n sert tutumlar? dolay?s? ile halk?n b?y?k bir k?sm?, hatta k?y k?y "?ahali, G?k?eali, Terziali, T?rkali, Day?ali" gibi Ke?apta ?ahmelik, Giresun'da ??tlakkale taraflar?na ve ba?ka yerlere naklettirilmi?lerdir.

Anar?inin merkez oca??, yeni?erilik kald?r?ld?ktan sonra, s?ra derebeylerine gelmi?ti. Trabzon valilerinden Hazinedarz?de Osman Pa?a Tirebolulu Kahyaz?de Emin A?a'y? geni? selahiyetle G?rele'ye g?ndermi?tir. 1830 y?l?nda Be?ikd?z?, Eynesil dahil b?t?n G?rele'deki konaklar? bu zat bir rivayete g?re bir gecede yakt?rm??t?r. Sonra Ordu ve Giresun'a giderek oralara g??m?? olan halk?n bir k?sm?n? geri getirmi?tir. Tar?ma ?ok ?nem veren Emin A?a, bir ?ift domuz kula?? getirene bir k?yye barut vermek sureti ile bu hayvanlar?n neslini t?ketmi?tir.

Derebeylere ait ?avu?lu'daki kona??n ikinci bir defa daha yak?ld??? bilinmekte fakat sebebi ??renilememi?tir. 1838 y?l?nda genel bir n?fus say?m? yap?lm??t?r. Bu say?mda da halk kad?nlar?n yaz?lmas?na itiraz etmi?lerdir. 1879 y?l?nda G?rele tekrar kaza oldu.

G?rele, il?e oldu?u zamanlarda ?avu?lu'ya nisbetle pek geli?mi? de?ildi. Bu g?nk? T.C. Ziraat Bankas?'n?n yerinde bulunan bir medrese, Eski Cami ve do?usundaki blokun oldu?u yerdeki ikinci medrese ile Eski ve Yeni Camilerle bunlar?n aras?na k?melenmi? olan ah?ap han, d?kkan, f?r?n, ma?aza ve kahvehanelerden ibaret olup, etrafta T?rk, Rum ve Ermeni olmak ?zere otuz kadar da mesken vard?. 1880 y?l?nda ??kan bir yang?nda ?ar?? olan yerler tamamen k?l oldu.

G?rele il?e olmadan ?nce yaln?z k?? mevsiminde pazar kurulurdu. Yazl?k pazar yerleri ise ?nceleri Bozcaali K?y?, ?ak?rl? K?ran?nda, sonra Dayl? K?y? (G?rle K?ran?nda) olurdu. Bug?nk? Tirebolu Caddesine paralel bir batakl?ktan sonra Kumyal? mahallesi ve Elevi deresinin bat? taraflar?nda m?teaddit batakl?klar vard?. S?tma ve sivrisinek korkusu ile buralara yakla??lmazd?. Bug?nk? H?rriyet ve Bulvar caddelerinin olduklar? yerler tamamen denizdi. H?k?met kona??n?n g?ney bat? k?sm?ndaki d?rtyol kav?a?? Ermeni, onun g?neyine do?ru uzanan saha Rum, burada Yeni (Hasan A?a) Camiisine kadar olan b?y?k saha da T?rk mezarl??? idi.

Eski G?rele iki k?s?mdan ibaretti. Esas b?l?m bug?nk? G?rele burnu denen yerde kalenin ?evresindeki kasabayd?. Buras? ?nceleri daha ?ok yazl?k olarak kullan?l?rd?. Buran?n bir kilometre do?usunda bulunan Yavebolu, sonradan Yobul ve Adab?k olarak an?lm??t?r; buras? da ?nceleri k??l?k kasaba olarak kullan?l?rd?. G?rele Kalesi ile Yavebolu'da inkiraza u?ray?nca daha do?uda ?arl? ad? ile kasaba belirdi. Bu kasaba ve ?evresinin halk? 1894'te G?rele'den ayr?larak k?smen Trabzon merkez il?esi ile Vakf?kebir'e ba?land?. ?arl? ad? da sonradan Be?ikd?z? olarak de?i?tirldi. 1896 y?l?nda Trabzon ilinde g?r?len kolera salg?n? G?rele'de de g?r?ld?. Yaz mevsimine rastlay?p halk?n yaylada olmas?ndan dolay? pek az zayiatla atlat?ld?.

 

G?rele Tarihi



G?rele hakk?nda bir h?k?m

Bu devirde de ?mparatorlu?un her yan?ndan isyan, kopma par?alanma haberleri ile K?r?m Harbi, doksan ?? harbi ad? ile bilinen Osmanl?-Rus Harbi ve Balkan Harbinin ac? haberleri; her hadisenin sonu ilan edilen seferberlikle ilgili olarak, ?nceleri s?resi belirsiz sonralar?da ?ok uzun s?reli asker toplamalar, yiyecek, giyecek ve hayvan toplamalar insanlar? huzursuz etmekle beraber; bu devrede tar?ma ve el sanatlar?na ?ok ?nem verilmi?tir.

II. Abd?lhamit devrinin ba?lar?nda halk yiyecek, giyecek hususunda kendi ?retimiyle ge?inirken, bu devrin sonunda belirli ki?iler, ?ar?k yerine ?apula; yerli ?al, ?ayak, kendirden, pamuktan ve ipekten ?retti?i dokumalar yerine acem basmalar?, tokat manisalar?, yabanc? ?ayaklar; k?k boyalar yerine fabrikasyonlar?; al???lm?? olan yakacak veya tutu?turucu kav ?akmak yerine kibrit; yak?t? ?evreden sa?lanan kandil yerine petrol lambas? kullan?r oldular.

Bu devrin bir ba?ka ?zelli?i de devlet idaresinin halk?n lehine do?ru d?zeltilmesiydi. Fakat bu tedbirler hasta adam denen ?l?m? beklenen ?mparatorlu?u kurtaracak durumda de?ildi.

D?nya Sava??'nda G?rele

Balkan Harbinden yeni ??k?ld??? ve ekonomik s?k?nt?lar?n devam etti?i bir devirde I. D?nya Harbi beklenmedik ?ekilde ??kageldi.

Harbin ba??nda tuz buhran? belirdi. Deniz suyu kaynat?l?p yo?unla?t?r?larak tuz yerine kullan?ld?. Yiyecek, giyecek ve kullan?lacak ?e?itli maddelerin buhran? bunu takip etti. Askerlik ?a??ndaki erkekler cepheye gidince b?t?n ailenin y?k? kad?nlara bindi. Bu da yetmezmi? gibi G?releli kad?nlar aylarca ?anak?? yolundan Torul'a (Ardasa) s?rtlar?yla cephane ta??d?lar. Bu yolda bir?oklar? ?ehit oldu. Deniz trafi?ini Rus gambotlar? durdurmu?tu. Bir patikadan ibaret olan karayolunu da mekkareler tutunca ula??m ?ok gene g??le?ti

Daha sava??n ilk aylar?nda G?rele halk? a?l?kla kar?? kar??ya geldi. G?rele kazas? ahalisinin, yemek i?in ihtiya? duyduklar? ve Ziraat Bankas?'ndan da??t?lmas?n? talep ettikleri 15.000 kilo m?s?r, Ziraat Bankas? kanununun buna m?sait olmamas? sebebiyle yerine getirilememi?ti. Ziraat Bankas? Umum M?d?r Muavini Refik Bey, G?rele'nin istedi?i yard?ma bankan?n mevzuat?n?n uygun olmad???n? 29 Nisan 1331'de (12 May?s 1915) Dahiliye Nezareti'ne bildirdi.

Zaman ge?tik?e durum daha da k?t?le?ti. Trabzon valisi, G?rele Kaymakaml???'ndan gelen 15 Te?rin-i Evvel 1331 (28 Ekim 1915) tarihli bir yaz?ya cevaben, muhta? olanlar, askeri r?tbeliler ve M?sl?man muhacirlerin ia?e ve tedavisi i?in hi? bir ?ekilde tahsisat bulunmad??? tebli? etti (28 Te?rin-i sani 1331/11 Aral?k 1915). Ayr?ca, G?rele Kaymakaml???, M?dafaa-? Milliye'ce muhta?lara yard?m edilemeyece?ini anlam??t?. B?ylece hem halk, hem de b?lgedeki di?er muhta?lar b?y?k bir ?aresizlik i?inde kald?lar

Rus ordular? T?rk topraklar?nda ilerlemeye ba?lay?nca tekrar ve son muhacir ak?m? ba?lad?. Te?kilats?zl?k, bilgisizlik ve yer yer ba? g?steren kolera salg?nlar?, a? ve ??plak olan halk?, ana baba g?n?ne d?nm?? olan yollarda k?r?p bitiriyordu. 1916 y?l?nda d??man Trabzon'a gelmi?ti. D??man sava? gemileri ile top?ular? muhacirleri zaman zaman peri?an ediyor, terk edilen ?ocuklar da d??man s?varilerinin atlar?n?n ayaklar? alt?nda can veriyordu. Kahraman Tonyal?lar d??man? bir m?ddet duraklat?nca, g??e haz?rlanan G?releliler biraz sevindiler.

1916 y?l?n?n Ramazan ay? idi ki Temmuz ay?na isabet eder, d??man tekrar b?t?n h?nc?yla ilerlemeye ba?lad?. Sadece yollar de?il, deniz kenarlar?, dere kenarlar?, a? susuz, hasta mah?eri bir kalabal???n, ayn? dertleri payla?an hayvanlar?n, yaral? askerlerin feryatlar?yla g?klere kadar inliyor, vadilerde seller gibi yank?lar yap?yordu. Bu hengameyi yakla?an d??man askerlerin silah sesleri, kur?unlu kam??lar gibi y?rekleri d?v?yor, ba?lardan a?a?? kaynar sular gibi d?k?l?yordu. Bir mezar sessizli?ini and?ran bir anl?k duraklamadan sonra ?l? benizli insanlar, titrek v?cutlar?, kuruyan bo?azlar?nda d???mlenen h??k?r?klar? ve sars?lan bacaklar?yla biraz daha yol almaya ?al???yor. Bu defa d??man gemileri toplar?n? onlara do?ru ?evirip, bazen de sa?a sola birka? mermi atarak, bu bitkin insanlar?n ?zd?raplar?na ?zd?raplar katarak alay ediyordu. Ruslar'?n kar??s?nda direnmeye ?al??an T?rk birlikleri, 20 Temmuz 1916'da Vakf?kebir deresi gerisine ?ekildiler. Ruslar?n 21 Temmuz'da Fol'a girmesi ?zerine T?rk kuvvetleri ?avu?lu deresine, 2 A?ustos'ta G?rele'ye, 24 A?ustos'ta da ?anak?? deresi boyuna ?ekilmek zorunda kald?lar. T?rk kuvvetleri 30 A?ustos'da kar?? taarruzla G?rele'ye kadar ilerlediler ise de, Ruslar'?n taarruzu ile 21 Ekim'de Har?it deresi boyuna ?ekildiler ve burada cephe tuttular.

H?seyin H?sn? Durukan, sava? an?lar?n? ??yle anlat?yor

Kay?klar? olanlar geceleri ve k?y?y? takip ederek gittiklerinden biraz olsun rahatt?lar. Fakat karada giden y?zbinlerin hali harapt?. Temmuz s?ca??n?n d??manla yar?? edecesine iyice bast?rd??? bir g?nd?, Ramazan?n arifeden bir ?nceki g?n?yd?, d??man gemilerinin kara y?lanlar gibi uzanan namlular? alevler kusup yeri g??? inleterek Eynesil ?evresindeki birka? nesneyi halla? pamu?u gibi at?yordu. Bu gece d??man askerlerinin alev kusan namlular? mel'un salvolar?yla, G?releliler taraf?ndan korku, heyecan ve buruklukla seyredilmi?ti. O g?n ??leye do?ru biri kat?r, di?eri at s?rt?nda iki ki?i o mah?eri kalabal???n i?inde g?r?nd?. ?avu?lu mezarl???n?n kuzeybat? k??esindeki ulu ??nara arkas?n? dayayarak, do?uya y?neldiler. Kat?rdaki heybetli ve vatansever bir asker olan Hac? Hamdi Pa?a, atl? da yaveri idi. Pa?a bir iki yutkundu, belli ki konu?mak istedi?i s?zler bo?az?nda d???mleniyordu. Birden: "Nereye gidiyorsunuz? Sahibiniz kimdir?" dedi. Belli ki teess?r? konu?mas?na imkan vermiyordu. On binlerin dikkatten ta? kesilen ?l?m sessizli?i i?inde yava??a hayvanlar?n? bat?ya do?ru s?rd?ler. Sanki yery?z?n?n deniz gibi dalgaland???n? and?ran bir k?m?ldan??, kuruyan dudaklardan, titreyen v?cutlardan son bir davran??la ac? ve buruk feryatlar, gene g?klere kadar y?kselip, obuzlara, denizlere do?ru yay?ld?. Bir ate?in kal?nt?lar?ndaki k?v?lc?mlar gibi son ?mitlerde s?nd?. Ramazan arifesi, 25 Temmuz 1916 g?n?, ?avu?lu ve ?evresinin halk? ekseriyetle g?? etti. 26 Temmuz 1916 ?eker Bayram?'n?n birinci g?n?yd?. D??man Eynesil'i ?oktan ge?mi?, her an ?avu?lu'da bekleniyordu.

Bir grup insan sabah ve bayram namaz?na gelmi?ti. Endi?e ve ?mitsizlik sonsuzdu. Bir g?zetleyici dikip camiye girdiler. Buz gibi olmu?tu hava, cendere gibi s?k?yordu onlar? caminin duvarlar?. Birisi h??k?r?klar aras?nda, kesik kesik, ci?erlere b??ak sokulan ezan-? muhammediyeyi okudu. Tak?rdayan ve g?mb?rd?yen silah seslerinin derinden yank?lar yapt??? bir anda, ?l?m korkusu ile deh?et i?inde namaz k?l?nd?. D??ar? ??k?ld?. Hen?z d??man ?avu?lu deresini ge?memi?ti. Avukat Kurto?lu Fehmi ile t?ccardan H?sn? Kalafat'?n ba?kanl???nda bir k?s?m halk toplanarak, gidip d??man kumandas?na teslim olmaya karar verdiler. ??leye do?ru kalabal?k artt?. Eleba??lar ?ne ge?ti, s?ra olundu ve ?nde beyaz bayrak ta??yan birinin arkas?ndan y?r?nd?. Hen?z ?avu?lu deresine gelmi?lerdi ki, yola oturmu? ?? asker onlar? kar??lad?. Birbiri ard?na: "Bir par?a ekmek... bir c?gara? birka? kuru? har?l?k?" s?zleri i?itildi. (Bu askerlerden biri Kurtulu? Sava??na'da kat?lm??t?r.) Al?nlar?nda vatana ihanet damgas? ta??m?yorlard?. Fakat a? susuz, bitkin ve belki de yaral?yd?lar. O s?r?den kimsecikler onlara d?n?p bakmad?.

Bu grup Aral?k mahallesi yak?nlar?nda d??man kumandan?na teslim oldu. Asker ve silahl? ki?iler bulunmad???n? beyanla, hem?erileri ad?na ?avu?lu'yu da teslim ettiklerini bildirdiler. D??man kumandan? pek sevindi. G?steri taburuna merasimle ?avu?lu'ya girmelerini emretti. O g?steri taburu hen?z ?avu?lu deresinin kar??s?na d?zl??e gelmi?ti ki; az ?nce avu? a?an o ?? kahraman damarlar?ndaki T?rk kan? birden ta?t?, ?o?tu, f?rt?na oldu sarst?, ya?mur oldu ?slatt?, sis oldu ?rtt?, sel oldu s?r?p g?t?rd?.

Hemen oradaki bir ?ukurdan ecel ya?d?rd?lar d??mana. Biraz daha yukardan bir grubun ate? f?rt?nas? onlar? destekledi. D??man?n ate? salvolar?na kar?? bizim taraf tek tek at?p hedeflerini piyonlar gibi yuvarl?yorlard?. Bir zaman sonra bizim taraf sustu anla??lan at?lacak mermileri kalmam??t?. D??man askerleri geri d?n?p ka????rlarken arkalar?nda, k?t?k y???nlar? gibi le?ler, g?l gibi kan, k?pk?z?l kan akan bir derede b?rakt?lar.

Beklenmedik haber d??man kumandan?na ula?makta gecikmedi. Az ?nce ba?r?na bas?p kendinden sayd?klar?n?n birer hain olduklar?n? anlam??t?. ?imdi k?plere binme s?ras? ona gelmi?ti. O Allah'?n m?barek ?eker Bayram? g?n? ?avu?lu'yu i?gal ettirip, ?avu?lu deresinin do?usundaki tepelere y?zlerce siper kazd?rd?. ?n?ne geleni toplatt?r?yordu. Bunlardan baz?lar? ihtiyar ve ?ocuktur diye sal?verdi.

?avu?lu'yu teslime giden o altm?? dokuz ki?ilik grup, bir rivayete g?re hemen; di?er bir rivayete g?re ki, bu daha akla yak?nd?r: D??man onlarla, toplad??? di?er esirleri halatlarla birbirine ba?layarak Eynesil'den, Dizgine ve Eni?dibi denen yerlere do?ru top ?ektirir. Hepsi yediy?z ki?idirler. Hayvanlar gibi halatlarla birbirine ba?lay?p topa ko?tu?u bu adamlardan, b?ylece on be? g?n ?al??t?rarak h?nc?n? alamaz. Onlar? Beyli mahallesinde K?s?k denen yere getirir. Kuma do?ru uzun iki ?ukur a?t?r?r. ?ki s?ra eder, ?nlerine birer mitraly?z yerle?tirir. Tedbir tamd?r, n?bet?iler kimseyi k?p?rdatmazlar. ?nce birinci s?ran?n mitraly?z? g?rlar, herkes az ?nce kazd??? ?ukuru doldururken kar?? s?radan biri, ?im?ek gibi dalar onlar?n aras?na, onun da ?tekilerle birlikte ?st?n? kumla ?rterler. ?kinci s?ran?n en arkas?ndaki y?ld?r?m gibi dalar derenin i?ine yukar?, d??man kur?unlar? ona ula?amaz. Arkada kalan ikinci s?ra ?ncekilerin ak?betine u?rar. D??man ?ekilip gidince, canl? olarak kuma g?m?len gen? de ??kar ka?ar. O gece m?thi? bir f?rt?na ??kar, sanki g?kler d??mandan intikam al?rcas?na, yery?z? sars?l?r. Denizin kabaran dalgalar? d??man?n kuma gizledi?i y?zlerce ?l?y? te?hir edercesine serer kumlara do?ru. Haber k?sa zamanda etrafa yay?l?r. G?z? ya?l? ?ks?z yavrular, ba?r? yan?k analar ?l?lerini se?ip tekrar o kumlara g?merler.

Bu olay? y?llarca ?nce o iki kurtulu?a eri?en kahraman?n anlatt??? ki?ilerden dinledim. ?simlerini yazd???m listeyi kaybetmi? olmama ra?men o devri ve olay? bilen herkes gibi ben de anlatt???m ?ekilde ger?ekli?ine inanmaktay?m.

?eker Bayram?n?n birinci g?n? ?avu?lu'ya giren d??man, gece kasabay? bir u?tan ?b?r uca tutu?turdu. ?ki y?ld?r depolara dolup sat?lamayan f?nd?klar m?thi? bir alev ve dumanla, durgun bir havada g?klere do?ru mantar gibi bir s?tunla yirmid?rt saat yand?. D??man bununla da h?nc?n? alamad?. Rastlad??? erkekleri ya s?ng?ledi ya da kafas?n? k?l??la kesti. Mala, namusa da sald?r?yordu. ?nekleri tavuklar? kesip yerken, ?te tarafta kad?nlara sald?r?yordu o menfur emelleri i?in. Bir yerde on tane kadar k?z? toplay?p kumandana g?t?r?rken, ismini a??klamam sak?ncal? olan bir kad?n hayat? pahas?na, d??man askerlerinin elinden bu k?zlar? kurtard?. ?avu?lu bu kadard? da G?rele nas?ld??

Bayram?n ikinci g?n? d??manlar G?rele'deydi. D??man h?nc?n? alamam??t?, fakat T?rklere burada, onlardan daha ?ok d??man davranan Ermeni as?ll? Rus askerleriydi. O g?n sokakta ve kahvede rastlad?klar? pek ?ok ki?iyi ?ld?rd?ler. ?evreden ve muhacirlerden toplad?klar? y?zlerce ki?iyi bug?nk? ortaokulun yan?na kum ba??na dizdiler. Bir Rus gambotu bu s?ralara do?ru mitraly?zlerini hedef ald?. Bu d?zg?n ve tam tevekk?l i?indeki insan y???n? ?l?m? bekledikleri bir anda bir sandal g?r?ld?. ??indekiler, M?ft? M??tak Efendi, Ali Bilge ve Hamdi Kandazo?lu idi. Gambota ??kt?lar. Epey bir zaman sonra gambot hareket etti. Sandal geri d?nd?, bu b?y?k insan y???n? da ?l?m?n pen?esinden kurtuldu. Kasaba b?yleyken k?yler kan a?l?yordu. Ermeni as?ll? d??man askerleri insanlar? Dayl? ve Karaburun k?ylerinde i?kenceyle ?ld?r?p, par?alay?p, te?hir ediyorlard?. Di?er yerlerdeyse ?ld?rd?klerini gizlice g?m?yorlard?. Di?er Rus askerleriyse kad?nlara ?ok musallat oluyorlard?.

Bayram?n ???nc? g?n? G?releli muhacirler Tirebolu yolunda ve i?indeydiler. O g?n d??man Tirebolu'yu da topa tuttu. Pek ?ok ev y?k?ld?, bir hayli ?l? ve yaral? vard?. Bu defa yolda giden muhacirlere sald?rd?. Karaburun-Tirebolu aras?nda i?lerinde G?relelilerin de bulundu?u y?zden fazla erkek vatanda??m?z? kur?una dizdi.

D??man G?rele'ye girdi?i zaman halk ?? ayr? fikre sahipti. Ekseriyet g?? etmeye, bir gurup yerlerini terk etmemeye, di?er gurupsa do?up b?y?d?kleri yerleri kanlar?n?n son damlas?na kadar savunmaya kararl?yd?lar. ?eteci denen bu sonuncu grubun kahramanlar?, bir bu?uk sene d??mana kan kusturup, destanlar yaratt?lar. ?tekiler de fikirlerini uygulad?lar.

Bu ?eteciler i?in ba??nda on ki?i idiler:
Kakali?o?lu Abd?lmuttalip
Kakali?o?lu ?smail
?ak?r ?avu?
?ak?r ?oban
Cino?lu Ali Osman
Bay?ro?lu H?seyin
??r?kvelio?lu Ali
??r?kvelio?lu Mustafa
Seyiso?lu ?mer
H?d?ro?lu T?p Osman
Dursun ?avu?

Daha d??man?n G?rele'ye girdi?i g?n ak?am? bu gurup d??man kumandan?n? ka??rmaya karar verir. Abd?lmuttalip Efendi olay? ??yle anlat?r: "Eski Belediye binas?nda bulunan d??man kumandan?n?n etraf?n? sard?k; ben en ?ndeydim. Kap?da bir n?bet?i vard?. ??erde Fazl? Efendi ile kumandan y?ksek sesle konu?uyordu. Dayan Fazl? Efendi dayan diye bast?m naray?. O anda arkam?za bir d??man deniz u?a?? indi. Bu defa u?a?? yakalamaya d?nd?k. U?ak ka?t?, d??man askerleri de ko?u?arak binan?n etraf?n? tuttuklar? i?in gayemize eri?emedik. Tam bir bu?uk sene d??manla sava?t?k. O bizi, biz onu takip ediyorduk. O bizi k?st?r?nca zayiat vermiyorduk. Bizse ona durmadan bask?n yap?p k?ylere ??karm?yorduk."

Halk?n ?etelere g?veni artm??t?. G?rele taraf?nda Kodako?lu Halil, Eynesil'de Cebecio?lu Deli Bilal ?eteleri kurulmu?tu. 1917 y?l?nda d??man tam bir tacizlik i?inde bulunuyordu.

Bir de Topkarao?lu H?seyin'in hat?ras?n? dinleyelim: ??gal g?nlerinde Ruslar halk? bo?az toklu?una denecek kadar d???k bir ?cretle in?aat i?lerinde ve y?k ta??mada kulland?lar. Bu devrede had safhada olan ekonomik buhran?n ac?s? halka esaretin ac?s?n? unutturdu.

1917 y?l?n?n sonlar?nda Rus askerleri aras?nda itaatsizlik g?zle g?r?lecek duruma gelmi?ti. Bunun ard?ndan ikiye b?l?nd?kleri ve ?ekilecekleri haberleri de yay?nlad?.

??gal g?nlerinde Ermeni as?ll? Rus askerlerinin sald?rganl?klar?na diyecek yoktu. ?ocuk, kad?n, ihtiyar demeden, sald?rmaya mal, can, namus, ar?yorlard?. Artan ?ikayetlerden dolay? Ruslar bu i?i ?nlemeye ?al??t?lar. Bir de yerli Rumlar vard?. ?nceleri o kara g?nlerimize sevinmekle beraber bize sald?rm?yorlard?. Sonradan Torul'dan gelen ?emberlio?lu K?r Vasil, Ermenilerle i?birli?i yap?p halk?n mal?na, can?na, namusuna sald?r?nca onlar da tutumlar?n? de?i?tirip, T?rkleri hor ve hakir g?r?r oldular.

??galin son aylar?nda ?eteler y?pratma hareketlerini art?rd?lar. Yenik?y'de bir bask?n d?zenlediler. 1918 y?l?n?n Ocak aylar?nda Rus askerleri ikiye b?l?nm??t?. ?l?elerde bulunan Tatarlar?n anlatt?klar?na g?re ka?anlar da vard?. ?eteler haberi ald?lar. Ellerinden geldi?i kadar d??man? imha edeceklerdi. Ocak ay?n?n sonuna do?ru Ruslar a??rl?klar?n? G?rele'ye, toplad?lar. Bir k?s?m askerleri in?a ettirmi? olduklar? geni? kara yolu ile geri d?nerken di?erleri G?rele'ye gelen ?? gemiye ta??nmaya ba?lad?.

O gece ?eteler G?rele'ye b?y?k ?apta bir bask?n yapt?lar. Gemiler iskeleden ayr?ld?. Askerlerin bir k?sm? karadan ka???maya ba?lad?lar. Hayvanlar?n?n hepsi a??rl?klar?n bir k?sm? (sava? malzemesi) G?rele'de kald?. Ka?an Rus askerlerini G?rele burnu denen yerde, Eynesilli ?eteler yakalay?p haklad?lar. Bunun arkas?ndan T?rk askerleri G?rele'ye geldiler.

Biraz da cepheden bahsedelim: Rus askerleri esasl? bir mukavemete rastlamadan G?rele'den Har??t'a kadar ilerlediler. Bizimkilerse say?lar? bir b?l?k bile tutmaktan uzak bir halde; biri Beyaz?t-K?r?kl? hatt?ndan, di?eri sahilden Har?it ?ay?na kadar ?ekilip cephe tuttular. Ekseriyeti g?n?ll?lerden meydana gelen asker say?s? art?r?ld?. Soba borular?na top s?s? verilerek kaz?lan siperlere yerle?tirildi. Eldeki tek top ?e?itli yerlere g?t?r?lerek ate?lendi. B?ylece fazla g?sterildi. Burada b?y?k muharebeler oldu. Her defas?nda Ruslar b?y?k zayiat verdi. Art?k tutunamayacaklar?n? onlar da anlam??lard?. D??man y?pranm??t?. Birde aralar?nda, ikilik ??k?nca taarruz s?ras? bize geldi. Tam bu s?rada Ruslar?n Kafkas ordusu la?vedildi. 18 Aral?k 1917'de Erzincan'da Ruslarla bir m?tareke imzaland?. Ruslar?n b?rakt??? bo?lu?u Ermeni taburlar? doldurup, T?rkleri kitle halinde imha etti?i s?rada, Vehip Pa?a komutas?ndaki III. Ordu birlikleri alt? koldan, Bitlis'ten Tirebolu'ya kadar harekete ge?ti. 13 ?ubat 1918'de d??man G?rele'den kesin olarak kovulmu?tu. Ayhan Y?ksel, G?rele'nin Kurtulu?unu "Sava? Y?llar?nda Giresun" adl? yaz?s?nda ??yle anlatmaktad?r:
13 ?ubat 1918 g?n? G?rele'de y?netimi bir Jandarma ?ste?meni ?zerine alm?? bulunuyordu. G?relenin kurtulu? haberi, Ordu ve ?ar?amba dolaylar?na g??m?? olan G?relelileri sevindirdi . Derhal geri geldiler. Gelenler gidenlerin yar?s? bile olmaktan ?ok uzakt?. Ekseriyeti a?l?k ve koleradan ?lm??lerdi. Ger?ekte Ordu ve ?ar?amba ?evresi halk? muhacirlere ?ok iyi davranm??lard?. Fazlas?yla yard?m etmi?ti; fakat takatlar? bu kadar?na yetmemi?ti. D?nen g??menlerin bir k?sm?n?n evleri kasten yak?l?p y?k?lm??t?. Ne yiyecek vard?, ne de giyecek. O y?l bir de korkun? ?spanyol Nezlesi salg?n? ba?lad?. Binlerce insan ?l?p gitti.

Son

Kaynak Gorele.gen.tr web sitesi